سرشناسه : فلاح زاده، محمدحسين، 1338 -
عنوان و نام پديدآور : درسنامه مناسك حج/محمدحسين فلاح زاده.
مشخصات نشر : تهران: مشعر، 1389.
مشخصات ظاهري : 104 ص.
شابك : 9000 ريال:978-964-540-232-5
وضعيت فهرست نويسي : فاپا
موضوع : حج -- راهنماي آموزشي
موضوع : حج
رده بندي كنگره : BP188/8/ف8د4 1389
رده بندي ديويي : 297/357
شماره كتابشناسي ملي : 2033244
ص:1
ص:2
ص:3
ص:4
ص:5
ص:6
ص:7
ص:8
ص:9
ص:10
ص:11
ص:12
ص:13
مراتب معنوي حج، كه سرماية جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج به طور صحيح و شايسته و مو به مو عمل شود.(1)
حج نمايشي باشكوه از اوج رهايي انسان موحد از همه چيز جز او و عرصة پيكاري فرا راه توسن نفس و جلوة بي مانندي از عشق، ايثار، آگاهي و مسئوليت در گسترة حيات فردي و اجتماعي است. پس حج تبلور تمام عيار حقايق و ارزش هاي مكتب اسلام است.
مؤمنان زنگار دل را با زمزم زلال توحيد مي زدايند و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاي حيات بخش حج است، اما هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضة مهم، ناشناخته و مهجور مانده است.
پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني١ حج را نيز همچون ديگر معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند و سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند. اما
ص:14
هنوز راهي دراز در پيش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود.
در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل _ احياگر حج ابراهيمي _ و با بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي، حضرت آيت الله خامنه اي _ مدظله _ معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش مي كند با كاربردي كردن متون آموزشي، فصل جديدي فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمين شريفين بگشايد.
از اين رو، پس از كارشناسي هاي متعدد و بهره گيري از اساتيد و متخصصان فن، تلاش گرديده تا براي تهيه درسنامه ها و محتواي مورد نياز در سفر حج و عمره، عناوين، موضوعات، سرفصل ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشي آنها زمان بندي گردد تا به نحو بهينه مورد استفاده قرار گيرد.
عناوين اين درسنامه ها عبارتند از:
1. مناسك حج
2. آداب سفر حج
3. اسرار و معارف حج
4. آشنايي با تاريخ اسلام (1و2)
5. آشنايي با تاريخ و اماكن مقدس مكه و مدينه
6. اخلاق معاشرت
7. احكام مبتلابه حج
8. آشنايي با كشورهاي اسلامي
ص:15
9. گزيده سيماي عقايد شيعه
10. شناخت عربستان
11. محاوره عربي
بي ترديد آغاز هر كاري با كاستي ها و نواقص احتمالي همراه است. لذا انتظار مي رود با بهره گيري از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف اين مجموعه شناسايي و به تقويت داشته ها و زدودن كاستي هاي آن اقدام شود.
در پايان ضمن تشكر از همه كساني كه ما را در تهيه و تنظيم اين مجموعه ياري كرده اند، توفيق همگان را از خداوند منان خواهانيم.
معاونت آموزش و پژوهش بعثه
اداره كل آموزش
ص:16
ص:17
يكي از مباحث اساسي و مورد نياز زائران بيت الله الحرام، مناسك عمره و حج است. بر اساس اين نياز بخشي از فرصت روحانيان معظم كاروان ها نيز بايد به آموزش اين مسائل اختصاص يابد،
نوشته حاضر، يكي از متون آموزشي حج تمتع است كه به موضوع مناسك حج پرداخته و بر اساس سرفصل هاي مصوّب كه پيشتر منتشر گرديده تدوين شده است.
براي استفاده بهتر از اين نوشته نكات ذيل يادآوري مي شود:
1. چون اين اثر اوّلين تجربه در اين راستاست و بر اساس سرفصل هاي از پيش تنظيم شده تدوين گشته، حجم برخي از دروس بيش از فرصت يك جلسه و برخي ديگر كمتر از آن است، لذا روحانيون معظم مطالب مورد نياز باقي مانده را در جلسه بعد استفاده خواهند كرد.
2. چون فعلاً فرصت پرداختن به فتاواي همه مراجع معظم تقليد نبود، لذا اين نوشته بيشتر به احكام عمومي و اتفاقي پرداخته و در برخي از موارد نيز به تفاوت فتاواي مراجع اشاره شده است. اميد است در آينده بتوانيم با رفع كاستي هاي آن تفاوت فتاوا را نيز لحاظ كنيم.
ص:18
3. در پايان ضمن آرزوي موفقيت براي تمام عالمان متعهدي كه خالصانه در راه رشد و تعالي فكري و فرهنگي جامعه به ويژه زائران بيت الله الحرام تلاش مي كنند اين كار را بي عيب و نقص نمي دانيم، و نظرات اصلاحي و تكميلي عزيزان را بر ديده منّت مي نهيم.
ربّنا تقبّل منّا انّك أنت السميع العليم
محمّدحسين فلاح زاده
ص:19
آمادگي براي سفر
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ اطلاعات لازم را براي آمادگي سفر حج به دست آوريم.
_ لوازم مورد نياز براي احرام را بشناسيم.
_ با برخي مسائل احرام آشنا شويم.
سفر به مكه مكرمه براي عمره و حج اهميت بسيار زيادي دارد كه بدون آمادگي لازم اقدام به آن شايسته نيست. آمادگي و توانايي مالي و بدني و باز بودن راه جزو شرايط شرعي و استطاعت لازم براي اين سفر است. افزون بر آن، شناخت وظايفي كه بايد به آن عمل كنند و محرماتي كه از آن بپرهيزند و معرفتي كه پيدا كنند و كمالي كه به دست آورند نيز لازم است. گذشته از اين امور برخي از آمادگي ها كه جنبه فقهي و شرعي دارد و پيش از سفر بايد به آن ها اقدام كرد، در اين مقال آورده مي شود.
ص:20
تهيه لباس احرام به ويژه براي كساني كه در بدو ورود براي اعمال به ميقات مي روند يا به اصطلاح «مدينه بعد» هستند، از جمله اموري است كه پيش از سفر بايد اقدام كرد. در اين امر، هرچند وظيفه مردان و زنان با هم تفاوت دارد، ولي شرايط عمومي لباس احرام براي هردو گروه داشتن شرايط لباس نماز است؛
يعني همان ويژگي ها كه لباس نماز دارد، لباس احرام نيز بايد داشته باشد؛ يعني: مباح باشد، پاك باشد، از اجزاء مردار و حيوان حرام گوشت نباشد، به مقدار لازم بدن را بپوشاند، نازك و بدن نما نباشد و...
علاوه بر اين شرايط، لباس احرام مردان نبايد دوخته باشد، حتي به شكل لباس هاي معمولي نيز نباشد، بلكه به صورت دو تكه پارچه ندوخته يا حوله است كه يكي را به كمر مي بندند و ديگري را بر دوش مي افكنند.
چون در حال احرام، استفاده از هرگونه عطر و بوي خوش حرام است، لباس احرام نيز نبايد خوشبو باشد، لذا پيش از سفر اين لباس را جايي كه معطر است نگذارند تا هنگام احرام بوي خوش نداشته باشد.
مردان در حال احرام نبايد كفش بپوشند، بلكه پوشيدن هرچيزي كه تمام روي پا را بگيرد جايز نيست، لذا براي احرام بايد دمپايي مناسبي كه تمام روي پا را نمي پوشاند تهيه كنند و چون دمپايي در حال احرام
ص:21
پوشيده مي شود، بايد برخي از شرايط لباس احرام را داشته باشد، يعني پاك و مباح باشد و از چرم حيوان حرام گوشت يا مردار تهيه نشده
باشد.
كفش بانوان در حال احرام نيز بايد اين شرايط را داشته باشد.
* هميان
هميان، كمربند پهني است كه مردان در حال احرام بر كمر مي بندند، كه براي نگه داشتن حوله احرامي و نگهداري پول و لوازم ديگر از آن استفاده مي شود. دوخته بودن هميان، حتي براي مردان اشكال ندارد.
داشتن ناخن گير يا قيچي براي تقصير، تسبيح براي گفتن ذكر (چون در بسياري از اعمال عمره و حج اذكار مكرّر وجود دارد) و نيز كتاب مختصر مناسك و دعا نيز مناسب است.
هرچند نماز را هميشه بايد صحيح خواند و تصحيح نماز از وظايف هميشگي نمازگزار است، ولي از آن جا كه در مجموعه اعمال عمره و حج سه نماز واجب وجود دارد و اين نمازها نيز مانند ساير نمازهاي واجب داراي اهميت زيادي است، افزون بر اين كه غلط خواندن آن ها ممكن است موجب بطلان اعمال عمره و حج بشود و پيامدهايي نيز به دنبال خواهد داشت، بنابراين ضرورت تصحيح نماز پيش از سفر دوچندان خواهد بود. لذا بر زائران عزيز لازم است كه نماز خود را
ص:22
بر عالم محل، يا روحاني كاروان عرضه كنند و چنان چه اشكالي داشت، برطرف گردد.
نمازهاي واجب مربوط به اين سفر عبارتند از:
_ نماز طواف عمره تمتع؛
_ نماز طواف حج؛
_ نماز طواف نساء.
و چنان چه عمره مفرده نيز بجا آورد، آن هم دو نماز دارد؛ يكي نماز طواف عمره مفرده و دوم نماز طواف نساء.
همان گونه كه پيشتر گفته شد، لباس احرام بايد مباح باشد و قرباني نيز اين چنين است، بلكه هر چه در اين سفر خرج مي شود از مال حلال باشد، هرچند زائران خانه خدا، به طور غالب افراد تلاش گري هستند و با كار و دريافت مزد حلال و پس انداز مازاد بر مخارج سال براي اين سفر ثبت نام كرده اند و هرگز مالي كه غصبي باشد ندارند، ولي گاهي بر اثر برخي كوتاهي ها وجوه شرعي واجب مثل خمس و زكات را نپرداخته اند كه لازم است پيش از سفر به اين امر مهم توجه داشته باشند و چنان چه تاكنون حسابرسي اموال نداشته اند با مراجعه به دفتر مرجع تقليد خود يا نماينده وي يا لااقل به روحاني كاروان مراجعه و نسبت به اين مسأله اقدام كنند و چنان چه چيزي بابت خمس يا زكات يا ساير وجوه شرعي بدهكار شدند بپردازند و با خيالي آسوده به اين سفر اقدام كنند. و چنان چه بدهي آن ها زياد باشد، كه اكنون قدرت پرداخت همه آن را
ص:23
نداشته باشند، مي توانند مهلت بگيرند و در آينده بپردازند.
يادآوري مي شود كساني كه حساب خمس دارند و از درآمد بين سال پول ثبت نامي را پرداخته اند، به فتواي بسياري از مراجع معظم تقليد، پول ثبت نامي نيز مشمول خمس است.
يكي از سؤالات مهم درباره حج، آن است كه بر چه كساني حج واجب است و يكي از مسائل مهم در اين اعمال، نيت است. براي روشن شدن پاسخ اين دو سؤال بحث استطاعت بايد تبيين شود، يعني اگر شرايط استطاعت موجود باشد، حج بر آن ها واجب است و بايد به نيت حج واجب يا «حجة الاسلام» بجا آورند و چنان چه آن شرايط موجود نباشد، واجب نيست و به نيت مستحب بجا مي آورند و مي توانند به نيابت ديگري انجام دهند.
_ مالي؛
_ بدني (صحت و توانايي)؛
_ طريقي (باز بودن و امنيت راه)؛
_ زماني (داشتن وقت كافي).
استطاعت مالي نيز به امور ذيل حاصل مي شود:
_ داشتن مخارج حج (رفت و برگشت و مخارج ديگر)؛
_ داشتن ضروريات زندگي، مانند خانه مسكوني، وسيله سواري، لوازم منزل، پوشاك، ابزار و ساير نيازمندي ها؛
ص:24
_ داشتن شغل يا ملك يا راه درآمد ديگري كه پس از برگشت مجبور نشود به سختي زندگي كند.
مسائل مربوط به نيابت پيش از سفر بايد مراعات شود، چون كسي كه شرايط نداشته باشد، از آغاز نمي تواند و نبايد نيابت ديگري را در عمره و حج بپذيرد.
_ حج واجب برعهده نايب نباشد؛
_ عذري از انجام اعمال عمره و حج نداشته باشد، مثلاً نمازش غلط نباشد به طوري كه نتواند تصحيح كند؛
_ با مناسك حج آشنايي داشته باشد.
1. لباس احرام داراي چه شرايطي است؟
2. آيا در حال احرام مي توان كفش پوشيد؟
3. انواع استطاعت كدامند؟
4. نمازهاي واجب مربوط به حج كدامند؟
ص:25
عمره و حج تمتع و احرام عمره تمتّع
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ مفهوم حج و عمره را بدانيم.
_ با فهرست اعمال حج و عمره آشنا شويم.
_ با واجبات، مستحبات و محرمات احرام آشنا شويم.
_ با محرمات ويژه مردان و زنان آشنا شويم.
حج به معناي قصد و عمره به معناي زيارت است، ولي در اصطلاح فقه، بجاي آوردن اعمال خاصي در مكه و اطراف آن است كه در جلسات آينده تفصيل آن ها خواهد آمد.
حج تمتع نوعي از حج است كه وظيفه افراد بيرون از مكه كه از فاصله 16 فرسخ يا بيشتر مي آيند مي باشد و علت نامگذاري آن اين است كه تمتع به معناي لذت بردن، بهره مند شدن است و چون در اين نوع از
ص:26
عمره و حج در مدتي كه انسان از احرام عمره خارج مي شود تا زماني كه بار ديگر براي حج محرم مي شود كارهايي كه به سبب احرام حرام شده بود از جمله زن و مرد بر يكديگر حلال مي شود.
آن چه زائران ايراني و كساني كه از بيرون مكّه مي آيند در ماه هاي حج انجام مي دهند دو بخش است:
_ عمره تمتع؛
_ حج تمتع.
فهرست اعمال عمره تمتع:
_ احرام؛ در ميقات؛ مثلاً مسجد شجره يا جحفه.
_ طواف؛ در مسجدالحرام به دور كعبه.
_ نماز طواف؛ دو ركعت، در مسجدالحرام، پشت مقام ابراهيم.
_ سعي؛ بين صفا و مروه، پيمودن هفت مرتبه فاصله بين صفا و مروه.
_ تقصير؛ كوتاه كردن قدري از مو و ناخن.
فهرست اعمال حج تمتّع:
_ احرام؛ در شهر مكه، پيش از ظهر روز نهم ذي حجه.
_ وقوف در عرفات؛ از ظهر روز نهم ذي حجه تا مغرب آن روز.
_ وقوف در مشعرالحرام؛ شب عيد قربان (دهم ذي حجه).
_ رمي جمره عقبه؛ سنگ زدن به آخرين جمره در منا، روز عيد قربان.
_ قرباني؛ ذبح يك گوسفند يا گاو يا شتر در روز عيد قربان.
_ حلق (تراشيدن سر) يا تقصير، در روز عيد قربان در مِنا.
ص:27
_ بيتوته؛ ماندن شب هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه در مِنا.
_ طواف حج؛ هفت دور طواف كعبه به نيت طواف حج.
_ نماز طواف حج؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم، پس از طواف.
_ سعي؛ هفت شوط سعي بين صفا و مروه.
_ طواف نساء؛ هفت دور طواف به گرد كعبه به نيت طواف نساء.
_ نماز طواف نساء؛ دو ركعت نماز پشت مقام ابراهيم به نيت نماز طواف نساء.
اين فهرست اعمالي بود كه زائران بيت الله الحرام به عنوان اعمال عمره تمتّع و حج تمتّع بجا مي آورند كه هريك احكام و آداب خاص دارد كه در درس هاي آينده خواهد آمد.
يادآوري اين نكته لازم است كه اين اعمال دشوار نيست، ولي دقيق است و چنان چه احكام و مناسك آن به دقت فرا گرفته شود به راحتي مي توان به آن ها عمل كرد؛ إن شاءالله.
اولين عمل از اعمال عمره و حج، احرام است. احرام، مستحبات و واجباتي دارد كه در اين بخش به طور اختصار به آن ها مي پردازيم.
_ از اول ماه ذي القعده و اگر از اين تاريخ نتوانست، از اول ذي الحجه، موي سر و صورتش را كوتاه نكند.
ص:28
_ پيش از احرام بدن خود را پاكيزه كند و ناخن و شارب خود را بگيرد.
_ پيش از احرام در ميقات غسل كند.
يادآوري: چنان چه نتواند در ميقات غسل كند يا خوف آن داشته باشد كه در آن جا نتواند غسل كند، مي تواند، پيش از ميقات، مثلاً در مدينه غسل كند.
_ پوشيدن لباس احرام؛
_ نيت (محرم مي شوم به احرام عمره تمتّع قربة إلي الله)؛
_ لبيك، لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، إن الحمد والنعمة لك والملك، لا شريك لك لبيك.
در صورت امكان پس از نماز ظهر محرم شود و اگر ممكن نبود، پس از نماز واجب ديگر، مثلاً نماز مغرب يا عشاء و اگر آن هم ممكن نبود، پس از شش يا دو ركعت نماز مستحب احرام و نيز دعاهايي وارد شده كه اگر بتواند بخواند خوب است.
مكان احرام عمره تمتّع ميقات است، و ميقات مكاني است كه براي احرام معين شده كه عبارت است از: مسجد شجره، جُحفه، وادي عقيق
ص:29
(ذات عرق)، قرن المنازل و يَلملم.
كساني كه از مسير مدينه به مكه مي روند بايد در مسجد شجره كه بيرون مدينه و در منطقه ذوالحُليفه است محرم شوند و به فتواي اكثر مراجع تقليد، بايد داخل مسجد محرم شوند، ولي در ساير ميقات ها هر چند مسجدي ساخته باشند رفتن داخل مسجد و محرم شدن در آن لازم نيست، بلكه در بيرون مسجد هم در منطقه اي كه ميقات است اشكال ندارد.
انسان، پس از پوشيدن لباس احرام و نيت و گفتن لبيك مُحرم است
و بايد تا پايان اعمال عمره از كارهايي كه بر محرم حرام است پرهيز كند.
مجموع كارهايي كه بر محرم حرام است، بيست و چهارتاست، ولي بسياري از آن ها مورد ابتلاء نيست كه در اين جا به برخي از موارد مورد ابتلا اشاره مي شود.
* محرمات مشترك بين مردان و زنان كه بر هر دو گروه حرام
است:
_ استعمال عطريات و بوي خوش؛
_ نگاه در آينه؛
_ ناخن گرفتن؛
_ زدودن مو از بدن؛
_ كندن يا كشيدن دندان؛
ص:30
_ روغن ماليدن به بدن؛
_ بيرون آوردن خون از بدن، مثلاً زخم كردن آن؛
_ قسم خوردن به الله؛
_ فخرفروشي به ديگران؛
_ كندن درخت و گياه منطقه حرم؛
_ زن و شوهر نيز در حال احرام بر يكديگر حرامند.
* محرمات مخصوص مردان:
_ پوشيدن لباس دوخته؛
_ پوشيدن چيزي كه تمام روي پا را بگيرد؛ مثل كفش و جوراب؛
_ پوشاندن سر؛
_ در حال حركت سايبان بالاي سر داشتن، مثل گرفتن چتر روي سر يا در ماشين سقف دار سوار شدن؛
* محرمات مخصوص بانوان:
_ پوشيدن صورت با روبند و امثال آن؛
_ پوشيدن زيور براي زينت؛ زيورآلاتي كه قبلاً بر تن داشته لازم نيست بيرون آورد؛
_ گره زدن و سنجاق زدن به لباس احرام.
مردان براي آن كه لباس احرام از دوششان نيفتد، مي توانند قسمتي از آن را بر قسمتي ديگر بگذارند و با گذاشتن سنگ يا چيز ديگر و انداختن كِش به دور آن، لباس احرام را نگه دارند و به فتواي برخي از فقهاء سنجاق زدن و گره زدن آن نيز اشكال ندارد.
ص:31
1. معني حج وعمره چيست؟
2. مستحبات احرام كدامند؟
3. واجبات احرام كدامند؟
4. مكروهات احرام كدامند؟
5. محرمات مخصوص مردان كدامند؟
ص:32
ص:33
طواف عمره تمتع
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با شرايط طواف كننده آشنا شويم.
_ با مستحبات طواف آشنا شويم.
_ با مكروهات طواف آشنا شويم.
_ مراقبت هاي لازم در طواف را بدانيم.
پس از احرام و ورود به شهر مكه زائران بايد هفت دور طواف كعبه بجاي آورند كه يكي از مهم ترين اعمال عمره و حج است، طواف داراي شرايط و واجباتي است كه در اين بخش به آن ها اشاره مي شود.
طواف از جهات مختلف، همچون نماز است؛ از جمله اين كه طواف كننده بايد بدن و لباسش پاك باشد، افزون بر اين، لباسي كه بر تن دارد بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد.
ص:34
طواف كننده بايد با وضو باشد و غسلي برعهده او نباشد، و چنانچه نتواند وضو بگيرد يا غسل كند بايد تيمم كند. و طواف عمره بدون طهارت صحيح نيست، خانم هايي كه در ايام عادت ماهيانه به سر مي برند بايد صبر كنند و پس از پاك شدن، غسل بجاي آورند و طواف كنند.
طواف كننده بايد در حال طواف به مقداري كه در نماز لازم است بدن خود را بپوشاند.
پسرها و مردها بايد ختنه شده باشند و بدون آن طواف صحيح نيست.
طواف و ساير اعمال عمره، از عبادات است و بايد با نيت باشد؛ يعني گشتن به دور كعبه بايد به قصد طواف و براي اطاعت دستور خداوند باشد.
طواف بايد از گوشه اي از كعبه كه حجرالاسود در آن قرار دارد آغاز شود؛ همان گوشه اي كه نزديك درِ كعبه است.
حجرالاسود، سنگ مقدسي است كه با ارتفاع حدود 5/1 متر از زمين در يكي از گوشه هاي كعبه كار گذاشته شده است و اكنون با يك قاب
ص:35
نقره اي محافظت مي شود. به هر يك از گوشه هاي كعبه، ركن و مجموع آن ها را اركان كعبه مي نامند كه به ترتيب براساس دور طواف، چنين نامگذاري شده اند: ركن حجرالاسود، ركن عراقي، ركن شامي، ركن يماني.
نقطه آغاز و پايان طواف حجرالاسود است، يعني هفت دور طواف مقابل حجرالأسود به پايان مي رسد و طواف، كمتر يا بيشتر از اين مقدار صحيح نيست، امّا دقت در اين امر لازم نيست و همين مقدار كه عرفاً بگويند روبه روي حجرالاسود است كافي است. و ايستادن مقابل حَجر در آغاز طواف و در پايان آن و در پايان هر شوط از طواف لازم نيست، ولي مستحب است با دست خود به سمت حَجر اشاره كند و دست خود را ببوسد.
طواف كعبه هفت دور است نه كمتر نه زيادتر و به هر دور آن «شوط» گفته مي شود.
طواف كننده بايد همان گونه كه همه مسلمانان طواف مي كنند به دور كعبه بگردد، يعني عقب عقب نرود، برخلاف مسير طواف كنندگان نچرخد، و در حال طواف رو به كعبه نباشد، ولي نگاه به سمت راست يا چپ، حتي پشت سر، اگر بدن را نگرداند اشكال ندارد.
ص:36
به فتواي اكثر مراجع تقليد، طواف كعبه در مسجدالحرام تا جايي كه مردم طواف مي كنند و عرفاً بگويند دور كعبه مي گردد صحيح است، ولي به نظر برخي ديگر از مراجع تقليد، طواف بايد در محدوده فاصله بين كعبه و مقام ابراهيم كه حدود 13 متر است باشد. ولي براي مقلدين اين مراجع نيز اگر طواف در آن محدوده مشكل باشد يا ممكن نباشد، و نتوانند صبر كنند تا در وقت خلوت طواف كنند، در فاصله دورتر نيز اشكال ندارد.
طواف كننده بايد به دور حجر اسماعيل هم بگردد، يعني در حال طواف داخلِ حجر نرود. حجر اسماعيل، فضايي است بين كعبه و ديوار نيم دايره به عرض حدود 10 متر كه از ركن عراقي (شمالي) تا ركن شامي (غربي) كعبه امتداد دارد، همان ضلعي كه ناودان كعبه قرار دارد.
به جز شرايط و واجباتي كه براي طواف گفته شد، آدابي نيز دارد كه برخي مستحب و برخي مكروه است كه مراعات آن ها نيز در طواف بر ثواب آن مي افزايد.
* تلاوت قرآن؛
* ذكر گفتن؛
* خواندن دعاهاي واردشده؛
ص:37
* به آرامي و آرامش طواف كردن؛
* استلام حجر.
مناسب است زائران در حال طواف، به ذكر، دعا و تلاوت قرآن مشغول باشند تا هم از ثواب آن بهره مند باشند و هم از حواس پرتي و شك در تعداد دورهاي طواف جلوگيري شود و نيز از عجله و تند رفتن در حال طواف بپرهيزند كه گاهي مزاحمت براي ديگران است.
دست زدن و بوسيدن حجرالاسود مستحب است، ولي به جهت ازدحام زياد و اختلاط زن و مرد در كنار حَجرالاسود، از اين كار در حال طواف بپرهيزند و تنها به اشاره كردن با دست به طرف آن و بوسيدن دست اكتفا كنند.
در حال خواندن ذكر و دعا و قرآن نيز صدا را بلند نكنند و از دعا خواندن و صلوات فرستادن دسته جمعي بپرهيزند تا مزاحمتي براي طواف كنندگان نباشد.
* خنديدن؛
* سخن گفتن؛
* شعر خواندن؛
* خوردن و آشاميدن؛
* دست كشيدن به ديوار حِجر اسماعيل7.
هرچند در بسياري از امور، طواف مانند نماز است، ولي از جهاتي نيز تفاوت دارد؛ مثلاً خنديدن و سخن گفتن و خوردن و آشاميدن نماز را
ص:38
باطل مي كند، ولي طواف را باطل نمي كند، امّا مكروه است و بهتر است از آن ها پرهيز شود. دست كشيدن به ديوار حجرِاسماعيل7 به فتواي برخي از فقها جايز نيست، ولي بسياري از آنان نيز مكروه مي دانند.
* هنگام شروع طواف از مقابل حجرالاسود وارد جمعيت طواف كنندگان نشويد كه اذيت مي شويد و مزاحمت براي طواف كنندگان نيز هست، بلكه مقداري جلوتر جايي كه خلوت است وارد جمعيت شويد و بدون نيت طواف به راه خود ادامه دهيد تا مقابل حجرالاسود برسيد و از آن جا به نيت طواف برويد، حتي مي توانيد از مقداري پيش از طواف نيت كنيد كه از مقابل حجرالاسود، طواف باشد كه در اين صورت هرچند مقابل حَجر متوجه نباشيد اشكال ندارد.
* هنگام اتمام طواف براي بيرون رفتن از صف طواف كنندگان از مقابل حجرالاسود بيرون نرويد كه موجب زحمت خود و مزاحمت و اذيت ديگران است، بلكه بدون نيت طواف همراه جمعيت راه برويد تا جايي كه به راحتي از صف خارج شويد.
* در اثناء طواف، به سراغ بوسيدن كعبه، پرده كعبه، حجرالاسود و... نرويد تا اشكالي در طواف شما پيش نيايد.
* هنگام طواف عجله نكنيد و از هل دادن و تنه زدن به ديگران بپرهيزيد و چنانچه با آرامش طواف كنيد، راحت و بهتر مي توانيد ادامه دهيد.
* اگر جمعيت شما را هُل داد و تندتر رفتيد اشكال ندارد، حتي اگر
ص:39
به قدري زياد بود كه شك كرديد بي اختيار شديد يا نه باز هم اشكال ندارد.
* دور جمعيت حلقه نكشيد، كه مزاحمت براي ساير طواف كنندگان است.
* افراد مُسن و ناتوان و بانوان معذور در وقت مناسب ديگري براي طواف بروند تا به راحتي بتوانند به وظيفه خود عمل كنند.
1. طواف كننده بايد داراي چه شرايطي باشد؟
2. واجبات طواف كدامند؟
3. مكروهات طواف كدامند؟
4. مراقبت هاي مهم در هنگام طواف را نام ببريد؟
ص:40
ص:41
نماز طواف و سعي صفا و مروه
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با نماز طواف آشنا شويم.
_ مستحبات نماز طواف را بدانيم.
_ مستحبات بين طواف و سعي را بدانيم.
_ واجبات سعي را بدانيم.
_ مستحبات سعي را بدانيم.
پس از طواف بايد دو ركعت نماز به نيت نماز طواف بخوانند.
نماز طواف مانند نماز صبح است، ولي اذان و اقامه ندارد و بر مردان واجب نيست حمد و سوره آن را بلند بخوانند.
نماز طواف را بايد در مسجدالحرام، پشت مقام ابراهيم7 بخوانند به طوري كه مقام ابراهيم7 بين نمازگزار و كعبه واقع شود و چنانچه
ص:42
مسجدالحرام خلوت باشد و مزاحمتي براي ديگران نباشد، هرچه نزديك تر بايستند بهتر است و به نظر برخي از فقهاء چنان چه دو طرف مقام (نزديك آن) بخوانند اشكال ندارد.
مقام ابراهيم؛ سنگي است كه حضرت ابراهيم7 هنگام ساختن كعبه زير پاي خود مي گذاشت و اثر پاي آن حضرت به معجزه الهي بر سنگ مانده است و اكنون در مسجدالحرام به فاصله 13 متر با كعبه در يك محفظه بلورين و ضريح كوچك نگهداري مي شود.
نماز طواف بايد پس از طواف و پيش از سعي خوانده شود و با طواف نبايد زياد فاصله داشته باشد، يعني پس از تمام شدن طواف بايد نماز را بخواند به طوري كه بگويد بعد از طواف، نماز طواف را خواند.
شك در نماز طواف حكم شك در نماز واجب دو ركعتي، مثل نماز صبح را دارد؛ بنابراين:
الف) اگر در تعداد ركعت هاي نماز طواف شك كند، نماز باطل است؛
ب) اگر در اجزاي نماز، مثل سجده يا تشهد شك كند، دو فرض دارد:
1. اگر در انجام دادن آن جزء شك كند، چنان چه وارد جزء بعدي نشده (از محل آن نگذشته) آن جزء را بجا مي آورد، مثلاً در ركعت دوم
ص:43
پيش از تشهد شك كند يك سجده بجا آورده يا دو سجده كه در اين صورت يك سجده ديگر بجا مي آورد و چنان چه از محل آن گذشته باشد، به شك خود اعتنا نمي كند و نماز صحيح است.
2. اگر در صحّت آن جزء شك كند، يعني نمي داند آن چه به جاي آورده صحيح بوده يا نه، به شك خود اعتنا نمي كند و نماز صحيح است.
ج) اگر بعد از تمام شدن نماز طواف، برايش شكي پيش آيد، هر چه باشد اعتنا نمي شود و نماز خوانده شده كفايت مي كند.
نماز طواف جزء نمازهاي واجب است و مانند ساير نمازها بايد به طور صحيح خوانده شود و چون جزء مجموعه اعمالي است كه اگر صحيح نباشد ممكن است، پي آمدهايي داشته باشد، مثلاً در احرام باقي بماند، داراي اهميت ويژه اي است، لذا بر تمام افراد لازم است كه براي تصحيح نماز خود اقدام كنند و چنانچه كسي تلاش كرد و تا وقت اعمال نتوانست تصحيح كند، بايد خودش نماز طواف را بجا آورد.
* خواندن سوره توحيد پس از حمد در ركعت اول؛
* خواندن سوره كافرون پس از حمد در ركعت دوم؛
* بجا آوردن حمد و ثناي الهي و صلوات بر محمّد و آل محمد پس از نماز؛
* طلب قبولي نماز از خداوند؛
ص:44
* خواندن دعاهاي وارد شده پس از نماز.
يادآوري مي شود چون نماز بايد به طور صحيح خوانده شود، چنانچه سوره كافرون را نمي تواند صحيح بخواند بايد هر سوره اي كه بلد هست بخواند.
يكي ديگر از اعمال عمره تمتّع، سعي بين صفا و مروه است؛ يعني هفت مرتبه پيمودن فاصله بين صفا و مروه.
صفا و مروه دو كوه كوچك بوده نزديك مسجدالحرام كه امروزه فاصله بين آن دو را به صورت راهروي سرپوشيده ساخته اند.
سعي بايد پس از نماز طواف و پيش از تقصير انجام شود و فاصله انداختن بين نماز طواف و سعي اشكال ندارد، ولي نبايد سعي را براي فردا بگذارد.
* قدري از آب زمزم بياشامد و بر سر و صورت خود بريزد و بگويد:
«اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نَافِعاً وَ رِزْقاً وَاسِعاً وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْم».
با آرامي دل و جان، بالاي صفا رفته و رو به خانه كعبه كرده و حمد و ثناي الهي را بجا آورد و نعمت هاي الهي را به خاطر بياورد و اين اذكار را بگويد:
ص:45
الله اكبر (هفت مرتبه)؛
الحمد لله (هفت مرتبه)؛
لا إله إلاّ الله (هفت مرتبه)؛
* سپس دعاهاي ديگري را كه وارد شده بخواند.
يادآوري مي شود، چون قسمتي از صفا و مروه را برداشته اند، بخشي از راه شيب دار و محوطه مسطح نيز جزء كوه حساب مي شود، لذا همين كه از بالاي قسمت شيب دار، سعي را آغاز كنند صحيح است و رفتن بالاي صخره ها لازم نيست و بر مروه نيز پس از بالا رفتن از قسمت شيب دار و رسيدن به قسمت مُسطح كافي است.
سعي نيز مانند طواف هفت شوط است و پيمودن فاصله صفا تا مروه يك مرتبه و برگشتن از مروه به صفا مرتبه دوم به حساب مي آيد؛ بنابراين هفت شوط سعي بر مروه ختم مي شود.
در حال سعي، وقتي كه از صفا به مروه مي رود بايد رو به مروه باشد و نيز وقتي به طرف صفا برمي گردد بايد رو به صفا باشد و عقب عقب يا كج كج حركت كردن صحيح نيست.
ص:46
* براي سعي طهارت شرط نيست، بنابراين سعي بدون وضو و با بدن و لباس نجس نيز صحيح است.
* نشستن و استراحت كردن و رفع خستگي بر صفا و مروه و در بين آن ها جايز نيست و اگر در بين سعي باشد، بايد از همان جا كه سعي را قطع كرده است ادامه دهد.
* سعي در طبقه دوم چون بالاتر از دو كوه است اشكال دارد.
* پياده بجا آورد نه سواره، هرچند سواره هم _ حتي براي توانمند _ صحيح است.
* دعاها و اذكاري كه وارد شده است را بخواند كه از جمله آن هاست:
الله اكبر (100 مرتبه)؛
لا اله إلاّ الله (100 مرتبه)؛
الحمد لله (100 مرتبه)؛
سبحان الله (100مرتبه).
* براي مردان مستحب است، فاصله اي كه با خط و چراغ سبزرنگ مشخص شده است هَروَله كند، يعني كمي تندتر بروند و در وقت برگشتن نيز به همان ترتيب برگردند، ولي براي زن ها هروله كردن مستحب نيست.
ص:47
1. نماز طواف چه تفاوتي با نماز صبح دارد؟
2. نماز طواف در چه مكاني خوانده مي شود؟
3. مستحبات نماز طواف كدامند؟
4. واجبات سعي كدامند؟
5. مستحبات سعي كدامند؟
ص:48
ص:49
تقصير و احرام حج تمتع
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با چگونگي تقصير آشنا شويم.
_ احكام تقصير را بدانيم.
_ با واجبات احرام آشنا شويم.
_ با محرمات احرام آشنا شويم.
_ با مستحبات احرام آشنا شويم.
آخرين عمل از اعمال عمره تمتّع تقصير است، يعني چيدن مقداري از ناخن و موي سر يا صورت.
تقصير بايد پس از سعي باشد، هرچند لازم نيست فوراً تقصير كند، ولي تا وقتي كه تقصير نكرده است، هيچ كدام از محرمات احرام بر او حلال نمي شود.
ص:50
تقصير، مكان معيني ندارد، گرچه اكنون متعارف است كه بعد از سعي بر مروه تقصير مي كنند.
يادآوري مي شود كه به تازگي در كنار مروه محوطه اي مسقف اضافه كرده اند براي افرادي كه سعيشان به پايان مي رسد و براي تقصير توقف مي كنند، تا محل دور زدن مردم بر مروه شلوغ نباشد.
* با تقصير، اعمال عمره تمتّع به پايان مي رسد و كارهايي كه به سبب احرام حرام شده بود حلال مي شود.
* تقصير نيز جزء اعمال عمره و از عبادات است و بايد به قصد قربت و به نيت يكي از اعمال عمره انجام داده شود.
* كسي كه خودش تقصير نكرده، نبايد موي شخص ديگري را
بچيند، چون هنوز محرم است و در حال احرام زدودن مو، حتي از
بدن ديگران نيز حرام است، لذا افرادي كه خودشان تقصير نكرده اند نمي توانند براي ديگران تقصير كنند، ولي چيدن ناخنِ شخص ديگر اشكال ندارد.
* لازم نيست انسان خودش مو يا ناخن را بچيند، پس ديگران هم مي توانند برايش تقصير كنند، ولي خودش بايد نيت كند.
* چون معمولاً محل توقف مردم براي تقصير شلوغ است، بانوان مواظب باشند براي تقصير، موهاي سرشان را مرد نامحرم نبيند.
ص:51
در فاصله بين تقصير عمره تمتّع تا احرام حج برخي كارها بر حاجيان حرام است كه بايد از آن ها بپرهيزند و بسياري كارها مستحب است كه مي توانند آن ها را انجام دهند.
_ به جاي آوردن عمره مفرده؛
_ تراشيدن سر؛
_ بيرون رفتن از شهر مكه، به فتواي عده اي از مراجع تقليد، هرچند عده اي ديگر بيرون رفتن را به شرط آن كه مطمئن است براي اعمال حج مي تواند بازگردد جايز مي دانند؛
_ كندن و بريدن درخت و گياه حرم؛
_ شكار، حتي كشتن ملخ و امثال آن.
يادآوري: كندن و بريدن درخت و گياه و نيز شكار از محرّمات مخصوص حرم است و بر كساني كه عمره تمتع بجاي نياورده باشند نيز حرام است و اختصاص به اين زمان _ فاصله تقصير تا احرام حج _ نيز ندارد.
_ تلاوت قرآن و چنانچه بتوانند يك دور كامل قرآن را در مكه بخوانند، ثواب بسيار زيادي دارد؛
_ طواف مستحب؛
_ نماز در مسجدالحرام و ساير مساجد معتبر مكه.
ص:52
در برخي روايات آمده است كه ثواب يك ركعت نماز در مسجدالحرام معادل صدهزار ركعت نماز در جاي ديگر است و چه به جا و مناسب است زائران محترم از اين فرصت به خوبي استفاده كنند و چنانچه نماز واجب از آن ها قضا شده است، آن ها را در مسجدالحرام در مكه يا مسجدالنبي9 در مدينه منوره بجاي آورند تا افزون بر بجاي آوردن وظيفه شرعي خود از پاداش بسيار زياد آن هم بهره مند شوند.
_ زيارت قبور اولياي مدفون در قبرستان ابوطالب.
اعمال حج نيز مانند عمره با احرام آغاز مي شود. حجاج پس از اتمام اعمال عمره تمتّع و فرا رسيدن وقت احرام حج، براي رفتن به عرفات و مشعر و منا و بجاي آوردن مناسك حج آماده مي شوند.
احرام حج با عمره جز در نيت تفاوتي ندارد بنابراين واجبات احرام حج نيز عبارت است از:
* پوشيدن لباس احرام؛
* نيت؛
* لبّيك.
پس مردان بايد همان دو تكه لباس احرام را با شرايطي كه در اعمال عمره گفته شد بپوشند، ولي لازم نيست حتماً همان لباس احرام عمره باشد، بلكه عوض كردن آن نيز اشكال ندارد و بانوان نيز لباسي كه پاك و مباح باشد و شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد و حرير نيز نباشد مي پوشند.
ص:53
پوشيدن لباس احرام و گفتن لبيك به نيت يكي از اعمال حج؛
يعني احرام و به قصد طاعت الهي باشد، و تفاوت آن با عمره در اين است كه در آن جا به قصد عمره تمتّع مُحرم مي شدند و اين جا به قصد حج تمتّع.
كساني كه حج واجب خود را بجا آورده اند، به قصد استحباب و كساني كه از طرف ديگران آمده اند به قصد نيابت از او محرم مي شوند.
يادآوري: اعمال عمره و حج به هر نيتي شروع شود، يعني به هر نيتي محرم شود بايد به همان نيت به پايان ببرد.
احرام حج بايد در ماه هاي حج باشد؛ يعني شوال، ذي القعدة و ذي الحجّة، ولي در حج تمتّع بايد پس از اتمام اعمال عمره تمتّع باشد و نيز از نظر پايان وقت بايد زماني محرم شود كه پيش از ظهر روز نهم ذي الحجة به صحراي عرفات برسد تا وقوف در عرفات را كه از ظهر روز عرفه است آغاز كند.
مكان احرام حج، شهر مكه است و به فتواي بسياري از مراجع تقليد احرام در قسمت هاي جديد و توسعه يافته شهر مكه نيز صحيح است، هرچند برخي نيز احتياط لازم مي دانند كه در مكه قديم كه حوالي مسجدالحرام است محرم شوند.
ص:54
* پاكيزه كردن بدن و چيدن ناخن و شارب.
* غسل احرام.
* محرم شدن پس از نماز ظهر و اگر امكان نداشت، پس از نماز واجب ديگر و اگر آن هم ممكن نيست، پس از شش يا دو ركعت نماز مستحب.
* خواندن سوره توحيد پس از حمد در ركعت اول و سوره كافرون در ركعت دوم در نماز پيش از احرام.
* حمد و ثناي الهي و صلوات بر پيامبر9، پس از نماز.
* خواندن دعاهايي كه وارد شده است.
* تكرار تلبيه در موارد ذيل:
_ وقت برخاستن از خواب؛
_ بعد از هر نماز واجب و مستحب؛
_ وقت رسيدن به شخص سواره؛
_ هنگام بالا رفتن از تل (تپه) يا سرازير شدن از آن؛
_ وقت سوار يا پياده شدن؛
_ آخر شب؛
_ وقت سحر؛
_ تكرار لبيك ها تا ظهر روز عرفه است، اما وقتي كه ظهر فرا رسيد بايد تلبيه را قطع كنند.
* و نيز مستحب است در صورت امكان در مسجدالحرام و اگر ممكن بود در حجر اسماعيل7 يا نزد مقام ابراهيم7 محرم شوند.
ص:55
محرمات احرام حج، همان محرمات احرام عمره است كه تفصيل آن خواهد آمد، ولي بايد توجه داشت كه حركت از مكه به عرفات چنانچه در روز باشد، مردان مُحرم نبايد ماشين سقف دار سوار شوند.
1. معني تقصير چيست؟
2. تقصير درچه مكاني انجام مي گيرد؟
3. واجبات احرام حج تمتع كدامند؟
4. زمان و مكان احرام حج تمتع را مشخص نماييد.
5. مستحبات احرام كدامند؟
ص:56
ص:57
وقوف در عرفات و مشعرالحرام
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ چگونگي وقوف را بدانيم.
_ با آداب و برنامه هاي روز عرفه آشنا شويم.
_ واجبات وقوف را بدانيم.
_ مستحبات وقوف را بدانيم.
دومين عمل از اعمال حج، وقوف در عرفات است. عرفات صحرايي مقدس است بيرون مكه با فاصله حدود 20 كيلومتر تا مسجدالحرام و چند كيلومتر با شهر مكه، حجاج پس از احرام در مكه روانه اين صحرا مي شوند تا يكي ديگر از وظايف واجب خود در حج را بجاي آورند.
وقوف در لغت به معناي ايستادن است، ولي در اصطلاح فقهي «حضور در مكاني خاص» است، بنابراين در روز عرفه حجاج بايد در
ص:58
عرفات حاضر شوند و در آن جا بمانند و لازم نيست ايستاده باشند، بلكه نشسته و خوابيده و در حال حركت نيز اشكال ندارد.
زمان وقوف به عرفات از ظهر روز نهم ذي الحجة (عرفه) تا غروب است كه اين مدت را به طور كامل بايد در آن جا بمانند، لذا لحظه اي پيش از ظهر شرعي تا لحظه اي پس از غروب بايد باشند تا يقين كنند تمام وقت را در عرفات بوده اند و چنانچه كسي عمداً ديرتر به عرفات وارد شود گناه كرده و چنانچه زودتر برود، علاوه بر آن كه گناه كرده، يك شتر كفاره هم بر او واجب مي شود.
مكان وقوف، صحراي عرفات است، هرجاي آن كه باشد و امروزه حدود عرفات با تابلوهاي زردرنگ مشخص شده كه سمت بيروني آن نوشته شده: «بداية عرفات» و سمت دروني آن نوشته شده: «نهاية عرفات». زائران نبايد از اين حدود بگذرند، ولي اگر كسي بخشي از وقت را بيرون عرفات باشد و دوباره به عرفات برگردد، هرچند گناه كرده، ولي وقوف او اشكال ندارد.
وقوف در عرفات دو قسم است: اختياري و اضطراري.
كساني كه عذري ندارند بايد تمام وقت (از ظهر تا غروب) در عرفات باشند كه وقوف در اين مدت را «وقوف اختياري» مي گويند و
ص:59
كساني كه عذري دارند و نمي توانند روز عرفه به عرفات بروند، يا به جهتي به وقوف اختياري نرسيدند، بايد بخشي از شب عيد قربان را در عرفات بمانند كه وقوف در اين مدت را «وقوف اضطراري» مي گويند.
وقوف در عرفات از اركان حج است و اگر كسي عمداً آن را ترك كند، يعني بدون عذر در روز نهم به عرفات نرود، حج او باطل است. ولي چنانچه با عذر ترك شده، بايد وقوف اضطراري بجاي آورد و اگر وقوف اضطراري هم نتواند بجاي آورد بايد خود را به وقوف در مشعر برساند.
* با طهارت بودن در حال وقوف؛
* غسل و بهتر است نزديك ظهر باشد؛
* پرهيز از هر چه موجب حواس پرتي است؛
* اگر از سمت مكه مي آيد، وقوف او سمت چپ جبل الرحمة باشد؛
* وقوف در پايين كوه و در زمين هموار باشد (بالا رفتن از كوه مكروه است)؛
* در اول وقت، نماز ظهر و عصر را به يك اذان و دو اقامه بجا آورد؛
* خواندن دعاهايي كه وارد شده است.
* خواندن دعاي معروف امام حسين7 يا دعاي امام سجاد7 در روز عرفه.
ص:60
اكنون براي بهره مندي بهتر از فرصت طلايي روز عرفه حجاج ايراني برنامه هاي ويژه اي دارند كه افزون بر مستحبات و آدابي كه ذكر شد، برنامه عمومي صبح و عصر به صورت گروهي و دسته جمعي برگزار مي شود كه بدين شرح است:
كه يكي از وظايف مهم حجاج در اين ايام است و در عصر پيامبر9 و به دستور ايشان اجراء شده و سال ها متروك مانده بود. در سال هاي اخير به امر بنيانگذار جمهوري اسلامي، امام خميني1 احيا شده و حجاج ايراني و جمع زيادي از حجاج ساير كشورها اين مراسم باشكوه را برگزار مي كنند كه در اين سال ها صبح روز عرفه در عرفات برگزار مي شود.
هر چند بسياري از كاروان هاي حج و حجاج محترم در اين روز و در اين مكان مقدس دعاي معروف امام حسين7 يا امام سجاد7 را مي خوانند ولي هرساله به طور دسته جمعي در خيمه گاه بعثه حج تعداد زيادي از زائران حضور پيدا مي كنند و دعاي عرفه را به صورت دسته جمعي مي خوانند كه از شكوه و جلوه خاصي برخوردار است.
* * *
سومين عمل از اعمال حج، وقوف در مشعرالحرام است.
مشعرالحرام يكي از اماكن مقدس بيرون شهر مكه است و در كنار وادي منا و با فاصله حدود پنج كيلومتري از عرفات قرار دارد كه اكنون
ص:61
بر اثر توسعه شهر مكه، فاصله چنداني با شهر ندارد.
نام ديگر مشعرالحرام «مُزدَلِفه» است.
زمان وقوف در مشعرالحرام از اذان صبح تا طلوع آفتاب روز عيد قربان است. حجاج، پس از غروب از عرفات بيرون مي آيند و روانه مشعرالحرام مي شوند و شب عيد را در مشعر سپري مي كنند و به فتواي بسياري از فقها شب عيد را نيز بايد به نيت اطاعت الهي در آن جا بمانند و از اذان صبح نيت وقوف داشته باشند.
مكان وقوف مشعرالحرام است، هرجاي آن كه باشد و هم اكنون حدود مشعرالحرام با تابلوهايي به رنگ بنفش مشخص شده كه سمت بيروني آن ها نوشته شده «بداية مُزدلفة» و سمت داخلي آن ها «نهاية مزدلفة» كه وقوف در خارج از اين حدود صحيح نيست.
وقوف در مشعرالحرام سه قسم است:
الف) اختياري؛
ب) اضطراري شبانه؛
ج) اضطراري روزانه.
وقوف اختياري: از اذان صبح است تا طلوع آفتاب روز عيد قربان.
وقوف اضطراري شبانه: بخشي از شب عيد است، پيش از اذان صبح،
ص:62
هرچند اندكي از آن.
وقوف اضطراري روزانه: بخشي از نيمه اول روز عيد است، يعني از طلوع آفتاب تا ظهر، هرچند اندكي از آن.
هرچند زمان وقوف تا طلوع آفتاب است ولي حجاج مي توانند كمي پيش از طلوع آفتاب از مشعر حركت كنند، ولي بنابر احتياط نبايد پيش از طلوع از وادي «مُحسّر» كه حد فاصله بين مشعر و منا است و قريب به 300 متر است بگذرند.
برخي افراد مي توانند پيش از اذان صبح از مشعرالحرام كوچ كنند، يعني با انجام دادن وقوف اضطراري شبانه از آن جا بروند و وقوف بين الطلوعين بر آن ها واجب نيست، هرچند به فتواي برخي از فقها، همين افراد نبايد پيش از نصف شب از آن جا بروند، بلكه بايد قدري پس از نيمه شب هرچند اندك در آن جا باشند و آن افراد عبارتند از:
بانوان، كودكان، بيماران، پيرمردان، ناتوانان، پرستاران و راهنمايان آن ها.
در مشعرالحرام كاري جز حضور در آن جا به قصد وقوف، قربة الي الله واجب نيست، ولي مستحبات زيادي دارد كه برخي از آن ها بدين شرح است:
ص:63
* هر مقدار از شب را كه بتواند، به عبادت و اطاعت الهي مشغول باشد.
* بخشي از وقت را هرچند كم به ذكر الهي مشغول باشد، و برخي از فقها ذكر گفتن در مشعرالحرام را بنابر احتياط، لازم دانسته اند.
* سنگ ريزه هايي كه در منا بايد به جمرات بزند در مشعر جمع آوري كند.
* دعاهايي كه وارد شده بخواند.
سنگ ريزه هايي كه براي رمي جمع آوري مي كنند بايد اين شرايط را داشته باشد:
* زياد بزرگ و زياد كوچك نباشد، به طوري كه به آن ريگ گفته شود، پس سنگ بزرگ و شن ريزه كفايت نمي كند.
* سنگ باشد؛ كلوخ، سفال، سيمان، موزائيك و آجر نباشد.
* از حرم باشد. مشعرالحرام و منا و شهر مكّه _ مگر قسمتي كه از تنعيم گذشته است _ جزء منطقه حرم است، ولي عرفات بيرون از حرم است.
* ديگري آن را در رمي به كار نبرده باشد.
* مباح باشد، رمي با ريگ غصبي و ريگي كه ديگري براي خود برداشته صحيح نيست و ريگ گرفتن از ديگران كه با رضايت بدهد اشكال ندارد.
لازم نيست ريگ ها را خودِ انسان جمع كند، بلكه اگر شخص ديگري هم جمع كند به او بدهد اشكال ندارد.
ص:64
1. وقوف به چه معني است؟
2. زمان و مكان وقوف كدامند؟
3. وقوف اختياري و اضطراري چيست؟
4. واجبات وقوف كدامند؟
5. مستحبات وقوف كدامند؟
ص:65
واجبات منا (1)
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با اعمال منا آشنا شويم.
_ واجبات رمي را بدانيم.
_ مستحبات رمي را بدانيم.
_ شرايط، زمان و مكان قرباني را بشناسيم.
پس از طلوع آفتاب روز دهم ذي الحجة (عيد قربان) حجاج براي بجاي آوردن بقيه اعمال حج از مشعرالحرام بيرون آمده و روانه منا مي شوند.
منا، سرزميني است واقع بين دو رشته كوه نزديك مشعرالحرام و مكه كه از انتهاي وادي مُحسّر تا جمره عقبه امتداد دارد.
اعمالي كه در منا بايد انجام دهند بدين شرح است:
* رمي جمره عقبه؛
* قرباني در روز عيد قربان؛
* حلق يا تقصير؛
ص:66
* بيتوته (شب هاي 11 و 12 ذي الحجة)؛
* رمي جمرات (روزهاي 11 و 12 ذي الحجة).
1. در آخر منا سه جمره وجود دارد كه اولي «جمره اولي»، دومي «جمره وسطي» و سومي «جمره كُبري يا عقبه» نام دارد.
تا چند سال پيش اين سه جمره به صورت سه ستون سنگي به عرض كمتر از يك متر بوده، ولي اكنون به سبب ازدحام جمعيت حجاج و مشكلاتي كه هنگام رمي پيش مي آمد آن ها را توسعه داده اند و به صورت يك ديوار چند متري ساخته شده است.
اولين عمل واجب در روز عيد قربان زدن هفت عدد ريگ به جمره عقبه است.
* نيت: رمي نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايي صورت پذيرد.
* سنگ ها هفت عدد باشد، يعني هفت عدد سنگ ريزه بايد به جمره زده شود، ولي لازم نيست پشت سر هم بخورد، پس اگر مثلاً دو عدد از آن ها به جمره بخورد و سومي نخورد، چهارمي اگر به ستون بخورد، سوم حساب مي شود.
* سنگ ها را بياندازد، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمي كند.
* سنگ به جمره بخورد.
* با پرتاب به جمره بخورد، پس اگر با برخورد به جايي يا با برخورد
ص:67
سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافي نيست.
* به تدريج بزند، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافي نيست بلكه يكي حساب مي شود.
برخي از مستحبات رمي بدين شرح است.
* با طهارت بودن هنگام رمي.
* هر سنگي كه مي اندازد تكبير بگويد.
* جمره عقبه را پشت به قبله و در روزهاي بعد كه جمره اولي و وسطي را نيز رمي كند، آن دو را رو به قبله رمي كند، يعني هنگام پرتاب ريگ ها، رو به قبله باشد.
* دعاهايي كه در رمي وارد شده است بخواند.
قرباني
حجاج در روز عيد قربان پس از رمي جمره عقبه بايد حيواني را در راه خدا به عنوان يكي از اعمال حج ذبح كنند.
* گوسفند؛
* گاو؛
* شتر.
ص:68
قرباني بايد روز عيد، پس از رمي جمره عقبه و پيش از حلق يا تقصير انجام شود، ولي چنانچه در روز عيد موفق نشد، فرداي آن روز بايد عمل كند، و به فتواي برخي از فقها، ذبح در شب نيز براي كسي كه روز عيد موفق به ذبح نشده صحيح است.
حيواني كه به عنوان قرباني ذبح مي شود شرايطي بايد داشته باشد كه اهم آن ها بدين شرح است:
* سالم باشد.
* خيلي پير نباشد.
* ناقص العضو نباشد، مثلاً بيضه هايش را نكوبيده باشند، كور و لنگ و دُم بريده يا گوش بريده يا شاخ شكسته نباشد.
* لاغر نباشد، چاق بودن شرط نيست، ولي نبايد لاغر باشد.
* سن آن كامل باشد، يعني:
_ گوسفند (بز): كمتر از دو سال نداشته باشد؛
_ گوسفند (ميش): به احتياط واجب كمتر از يك سال نداشته باشد و داخل در دوسال شده باشد.
_ گاو: كمتر از دو ساله نباشد و وارد سال سوم شده باشد.
_ شتر: كمتر از پنج ساله نباشد، بلكه وارد سال ششم شده باشد.
يادآوري: لازم نيست حيوان قرباني، نر باشد، اما مستحب است شتر يا گاو ماده باشد و گوسفند نر باشد.
ص:69
حاجي مي تواند خودش حيوان را ذبح كند و مي تواند به شخص ديگري نيابت بدهد تا او از طرفش حيوان را ذبح كند. پس نيابت در قرباني براي كسي كه خودش توانايي ذبح دارد، اشكال ندارد، ولي بايد توجه داشت كه در سال هاي اخير و در كشتارگاه هاي جديد، به جهت ازدحام، همه حجاج نمي توانند به كشتارگاه بروند و زن ها را نيز راه نمي دهند.
قرباني بايد در منا انجام پذيرد، ولي در سال هاي اخير به جهت ممنوعيت ذبح در منا و ايجاد كشتارگاه هايي در خارج _ ولي نزديك _ منا، از آن جا كه چاره اي جز اين نيست، به فتواي مراجع تقليد ذبح در مسلخ هاي جديد كفايت مي كند.
احتياط مستحب است، قرباني را سه قسمت كنند:
_ يك قسمت آن را هديه بدهند؛
_ قسمت ديگر را صدقه بدهند؛
_ و باقيمانده را بخورند.
يادآوري: برخي از فقهاء اين احتياط را لازم دانسته اند، ولي امروزه عمل به احتياط دشوار است، چون تمام قرباني ها با دستگاه هاي مكانيزه بسته بندي مي شود و براي استفاده مردم فقير برخي از كشورها فرستاده مي شود و برداشتن و تقسيم آن ها دشوار و گاهي غيرممكن است.
ص:70
1. در منا چه اعمالي انجام مي گيرد؟
2. انواع جمره كدامند؟
3. مستحبات رمي كدامند؟
4. قرباني بايد داراي چه شرايطي باشد؟
5. قرباني را در چه مواردي مي توان به مصرف رساند؟
ص:71
واجبات منا (2)
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با چگونگي تقصير آشنا شويم.
_ زمان و مكان تقصير را بدانيم.
_ مستحبات تقصير را بدانيم.
_ زمان و مكان بيتوته را بدانيم.
_ با چگونگي رمي جمرات آشنا شويم.
آخرين عمل از اعمال روز عيد در منا حلق يا تقصير است.
حلق به معناي تراشيدن موهاي سر و تقصير به معناي كوتاه كردن قدري از مو و ناخن است.
كساني كه بايد سر بتراشند عبارتند از:
* كسي كه سال اول حج او باشد، چه واجب، چه مستحب، براي
ص:72
خودش يا براي ديگري؛ به فتواي برخي از فقهاء، چنين فردي نيز مي تواند تقصير كند ولي حلق افضل است.
* كسي كه موي خود را به منظوري چسبانده باشد؛
* كسي كه موي سر را جمع كرده و به هم پيچيده و گره زده و بافته باشد.
كساني كه بايد تقصير كنند، عبارتند از:
* بانوان، و اگر حلق كنند كافي نيست؛
* كساني كه موي سر ندارند.
زمان حلق يا تقصير، روز عيد است، از طلوع تا غروب آفتاب، ولي برخي از فقهاء احتياط مستحب مي دانند كه حلق يا تقصير روز عيد باشد و تأخير آن تا روز سيزدهم ذي الحجه را جايز مي دانند و نيز برخي از فقهاء حلق در شب را براي كسي كه در روز موفق به اين عمل نشده است كافي مي دانند.
حلق يا تقصير بايد در منا انجام پذيرد و در بيرون منا صحيح نيست، لذا كساني كه براي قرباني به كشتارگاه رفته يا به جهتي ديگر از منا خارج شده اند بايد توجه داشته باشند كه براي حلق يا تقصير بايد به منا برگردند.
كسي كه نمي تواند براي حلق يا تقصير به منا برود، هرجا كه هست حلق يا تقصير مي كند و موي خود را به منا مي فرستد.
ص:73
* در تراشيدن سر، ابتدا از سمت راست جلوي سر شروع كند.
* موي سر خود را در منا در خيمه خود دفن كند. (امروزه در برخي موارد عمل به اين استحباب ممكن نيست)
* بهتر است، پس از تراشيدن سر، از اطراف ريش و شارب خود را بزند و ناخن خود را بگيرد.
* هنگام حلق يا تقصير، اين دعا را بخواند:
«اللهم اَعْطِني بكلّ شعرة نوراً يوم القيامة»
روز عيد، روز بسيار شريفي است و جداي از آنچه در منا براي حجاج واجب يا مستحب است، آداب زيادي دارد كه از جمله مستحبات آن روز عبارت است از:
* غسل؛
* نماز عيد، مانند نماز عيد فطر؛
* خواندن دعاي ندبه؛
* خواندن ساير دعاهايي كه وارد شده است؛
* خواندن تكبيرها كه كيفيت آن ها خواهد آمد.
به جز مستحبات رمي جمرات، قرباني، حلق يا تقصير كه آن ها نيز در منا انجام مي شود، اعمال زير نيز جزء مستحبات منا شمرده شده است:
* ماندن در منا در روزهاي يازدهم و دوازدهم و بيرون نرفتن از آن جا
ص:74
حتي براي طواف مستحب؛
* تكبير گفتن، پس از پانزده نماز كه اولي آن ها نماز ظهر روز عيد است، و در غير منا پس از ده نماز مستحب است و بهتر است اين تكبيرها را بگويد:
«الله اكبر، الله اكبر، لا اله الاّ الله والله اكبر، الله اكبر ولله الحمد، الله اكبر علي ما هدانا، الله اكبر علي ما رزقنا من بهيمة الأنعام، والحمد لله علي ما أبلانا».
* خواندن نمازهاي واجب و مستحب در مسجد خيف.
خواندن صد ركعت نماز در مسجد خيف و گفتن سبحان الله، لا اله الاّ الله و الحمد لله هركدام صدمرتبه، ثواب بسيار زيادي دارد، ولي متأسفانه در طول سال، درِ اين مسجد بسته است و در ايام منا نيز به جهت بي برنامگي و سوء مديريت، عدّه اي از زائران در آن جا مي خوابند و مي نشينند كه نماز خواندن در آن جا بسيار دشوار شده است.
يكي ديگر از واجبات حج بيتوته است. بيتوته به معناي «شب را در جايي گذراندن» است.
تمام حجاج (چه آن ها كه براي اعمال بعد از منا به مكه رفته اند و چه آن ها كه نرفته اند) بايد شب هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه را از غروب
ص:75
آفتاب تا نيمه شب با قصد قربت در منا باشند، بنابراين آن ها كه به مكه رفته اند بايد قبل از غروب به منا برگردند.
به فتواي برخي از فقهاء، حجاج مي توانند نيمه اول يا نيمه دوم شب را در منا بيتوته كنند.
مكان بيتوته، منا است كه حدود آن با تابلوهاي آبي رنگ مشخص شده كه بر قسمت بيروني آن ها نوشته شده «بداية منا» و در قسمت دروني آن نوشته شده «نهاية منا»؛ لذا حجاج در وقت بيتوته نبايد از اين حدود خارج شوند و چنانچه از منا بيرون رفته اند بايد پيش از وقت بيتوته به منا برگردند تا تمام وقت بيتوته را در منا باشند.
* بيماران و پرستاران آن ها و كساني كه ماندن در منا برايشان مشقت دارد.
* كساني كه در مكه، تمام شب را تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگري به جز كارهاي ضروري نكنند.
* كساني كه ترس آن دارند اگر در منا بمانند، اموالي از آن ها در مكه از بين برود.
كساني كه در مكه به عبادت مشغول مي شوند مي توانند اعمال مكه (طواف و نماز...) را بجاي آورند.
عبادت در مكه لازم نيست در مسجدالحرام يا در مكه قديم باشد، بلكه در هر جاي مكه هرچند در قسمت هاي توسعه يافته اشكال ندارد.
ص:76
كسي كه تمام بيتوته را ترك كند، يعني جزء معذورين نباشد و هيچ مقدار از شب را در منا نباشد، بايد يك گوسفند كفاره بدهد.
كسي كه بخشي از شب را در منا نباشد، مثلاً به مكه رفته و در برگشت به منا ديرتر از وقت بيتوته رسيده، بر او نيز بنابر احتياط واجب، يك گوسفند واجب مي شود.
يادآوري: به فتواي مراجعي كه نيمه دوم شب را براي بيتوته كافي مي دانند، كسي كه نيمه اول شب را در منا نباشد، بايد نيمه دوم را بماند و به فتواي مراجعي كه نيمه اول را واجب مي دانند چنين شخصي بنابر احتياط واجب بايد نيمه دوم را بيتوته كند و يك گوسفند نيز كفاره بدهد.
چون نحوه محاسبه نيمه شب در وقت نماز براي مشخص شدن پايان وقت نماز عشاء با اين جا تفاوت دارد، لذا نحوه محاسبه نيمه شب يادآوري مي شود:
* بنابر احتياط واجب، شب را از غروب تا طلوع آفتاب حساب كنند.
* بنابر احتياط مستحب، شب را از مغرب شرعي تا طلوع آفتاب حساب كنند.
يكي ديگر از اعمال حج، رمي جمرات است؛ يعني سنگ زدن به جمرات به همان شيوه اي كه در بحث رمي جمره عقبه گذشت.
ص:77
واجبات رمي همان است كه در بحث رمي جمره عقبه گذشت.
زمان رمي روزهاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه است و در اين دو روز بايد در فاصله طلوع تا غروب آفتاب انجام داده شود.
اگر رمي را فراموش كند، بايد روز بعد آن را قضا كند.
رمي جمرات بايد در روز انجام داده شود، ولي كسي كه از رمي در روز معذور باشد، مي تواند در شب بجا آورد.
يادآوري: بانوان مي توانند رمي جمره عقبه كه در روز عيد بايد بجا آورده شود، در شب انجام دهند، هرچند از رمي در روز معذور نباشند، ولي رمي روزهاي يازدهم و دوازدهم را مانند ديگران بايد روز انجام دهند، مگر آن كه عذري داشته باشند.
در روزهاي يازدهم و دوازدهم ذي الحجة، ابتدا بايد به جمره اولي، سپس وسطي و در پايان به جمره عقبه سنگ بزنند و مراعات اين ترتيب لازم است.
* اگر شك كند، ريگي كه پرتاب كرده به جمره خورده يا نه، بايد ريگ ديگري بزند.
ص:78
* اگر شك كند هفت سنگ زده يا كمتر، بايد آن قدر بزند تا مطمئن شود هفت عدد از آن ها به جمره خورده است.
* بعد از فارغ شدن از رمي و انصراف از محل با اين كه يقين داشته هفت عدد زده، به شك خود اعتنا نكند.
آن چه در رمي جمره عقبه مستحب است _ كه در درس دوازدهم گذشت _ در رمي جمرات نيز مستحب است.
در روز دوازدهم ذي الحجة، بعد از ظهر شرعي، حجاج مي توانند از منا خارج شوند، ولي چنان چه كسي آن روز از منا نرود تا آفتاب غروب كند، بايد شب سيزدهم را نيز در آن جا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را به همان ترتيب روزهاي گذشته رمي كند.
1. حلق يا تقصير به چه معني است؟
2. چه كساني موظف به حلق مي باشند؟
3. چه كساني موظف به تقصير مي باشند؟
4. مستحبات منا كدامند؟
5. بيتوته بر چه كساني واجب نيست؟
6. رمي در چه زماني انجام مي گيرد؟
ص:79
اعمال پس از منا
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ اعمالي را كه بايد پس از منا در مكه انجام گيرد، بدانيم.
_ زمان و كيفيت اعمال مكه را بدانيم.
_ مراحل خروج از احرام را بدانيم.
_ با مسائل مربوط به اعمال مكه آشنا شويم.
پس از اعمال منا حجاج بايد به مكه برگردند براي پنج عمل از اعمال حج كه معروف است به اعمال مكه.
اعمالي كه در مكه بايد بجاي آورند، به ترتيب به اين شرح است:
* طواف حج؛
* نماز طواف حج؛
* سعي بين صفا و مروه؛
* طواف نساء؛
* نماز طواف نساء.
ص:80
گرچه وقت اين اعمال تا پايان ماه ذي الحجة است و حاجي مي تواند در منا بماند براي بقيه اعمالي كه در منا بجاي آورده مي شود، يعني بيتوته و رمي جمرات، ولي احتياط مستحب است در روز عيد قربان پس از اعمال روز عيد بجاي آورده شود.
كيفيت طواف و نماز طواف و سعي در حج با عمره تفاوتي ندارد، به جز در نيت. بنابراين تمام شرايط و واجباتي كه در آن جا گفته شد، در اين جا نيز بايد مراعات شود.
كيفيت طواف نساء و نماز آن، مانند طواف عمره و نماز آن است، ولي بايد به نيت طواف نساء و نماز طواف نساء بجا آورده شود.
طواف نساء و نماز آن، اختصاص به مردان ندارد، بلكه بر تمامي كساني كه حج يا عمره مفرده بجا مي آورند واجب است.
بيرون رفتن از احرام حج و حلال شدن محرمات احرام سه مرحله دارد:
مرحله اول: با حلق يا تقصير كه تمام محرمات حلال مي شود، به جز بوي خوش و عطريات و زن و مرد.
ص:81
مرحله دوم: پس از بجا آوردن طواف حج و نماز آن و سعي، بوي خوش و استعمال عطريات نيز حلال مي شود.
مرحله سوم: پس از طواف نساء و نماز آن، زن و شوهر بر يكديگر حلال مي شوند.
* بين طواف حج و نماز آن نبايد زياد فاصله شود، بلكه بايد پس از طواف، نماز آن نيز بجا آورده شود.
* بين نماز طواف و سعي، فاصله انداختن اشكال ندارد، ولي نبايد سعي را براي فردا بگذارد.
* بين سعي و طواف نساء، فاصله انداختن اشكال ندارد و لازم نيست فوراً طواف نساء را بجا آورد و تأخير انداختن آن، حتي تا چند روز بعد هم اشكال ندارد، ولي تا زماني كه مرد مُحرم طواف نساء و نماز آن را بجا نياورد، زن بر او حلال نمي شود و نيز زن مُحرم تا وقتي كه طواف نساء و نماز آن را بجا نياورد، مرد بر او حلال نمي شود.
* بين طواف نساء و نماز آن، نبايد زياد فاصله شود، بلكه پس از طواف بايد نماز آن را نيز بخواند.
اعمال مكه بايد پس از منا بجا آورده شود، و مقدم داشتن آن ها بر وقوف جايز نيست، مگر براي افرادي كه در ذيل آورده مي شود كه اين افراد مي توانند پس از احرام حج، پيش از رفتن به عرفات آن ها را بجا
ص:82
آورند:
* پيرمردان و پيرزناني كه در مراجعت از منا به خاطر ازدحام جمعيت از بجا آوردن اعمال ناتوان باشند يا نتوانند به مكه برگردند.
* بيماراني كه بعد از مراجعت از منا نمي توانند به خاطر ازدحام جمعيت، طواف كنند يا مي ترسند كه نتوانند.
* زناني كه مي ترسند به خاطر حيض يا نفاس پس از برگشت از منا نتوانند اين اعمال را بجا آورند و نمي توانند تا وقت پاك شدن صبر كنند.
* كساني كه مي دانند تا آخر ذي الحجة به جهتي نمي توانند اعمال مكه را انجام دهند.
1. پس از منا چه اعمالي در مكه بايد بجاي آورده شود؟
2.كيفيت طواف و نماز طواف و سعي در حج با عمره چه تفاوتي دارند؟
3. مراحل بيرون رفتن از احرام حج و حلال شدن محرمات احرام كدامند؟
4. آيا مي توان بين نماز طواف و سعي فاصله انداخت؟
ص:83
محرمات احرام
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با محرمات ويژه آقايان در احرام آشنا شويم.
_ با محرمات ويژه بانوان در احرام آشنا شويم.
_ با محرمات مشترك بين بانوان و آقايان آشنا شويم.
_ با برخي مسائل خاص مربوط به محرمات احرام آشنا شويم.
هنگام احرام، چه در عمره يا حج، بسياري از كارها بر مُحرم حرام است كه بايد از آن ها پرهيز كند كه فهرست اجمالي آن ها پيشتر در ضمن اعمال عمره تمتع گفته شد و اكنون توضيح داده مي شوند.
كارهايي كه در حال احرام حرام است، به سه دسته تقسيم
مي شود:
ص:84
* محرمات ويژه آقايان.
* محرمات ويژه بانوان.
* محرمات مشترك.
مجموع كارهايي كه بر محرم حرام است، از جهت كفاره دار بودن يا نبودن به دو دسته تقسيم مي شود:
الف) محرمات كفاره دار؛
ب) محرمات بدون كفاره.
محرماتي كه تنها بر مردان محرم حرام است بدين شرح است:
* زير سايبان حركت كردن؛
* پوشاندن سر؛
* پوشيدن لباس دوخته؛
* پوشيدن كفش يا چيزي كه تمام روي پا را بپوشاند.
1. مردان محرم هنگام حركت در مسير دو منزل مثلاً از ميقات تا مكه نبايد زير سايه حركت كنند.
2. زير سايه رفتن در بين راه، هنگام توقف در رستوران، يا حركت از
ص:85
زير پل يا سقف پمپ بنزين و امثال آن اشكال ندارد.
3. زير سايه رفتن در منزلگاه اشكال ندارد.
4. به فتواي برخي از فقها، مردان محرم هنگام حركت در شب مي توانند ماشين سقف دار سوار شوند، ولي به فتواي عده اي ديگر از فقهاء جايز نيست.
5. به فتواي برخي از فقها، تمام شهر مكه و تمام عرفات و منا منزلگاه محسوب مي شود، پس هنگام جابه جا شدن در اين اماكن مي توانند چتر روي سر بگيرند يا ماشين سقف دار سوار شوند، ولي به فتواي عده اي ديگر جايز نيست.
1. مردان محرم نبايد در حال احرام، سر را بپوشانند، و فرقي در اين مسأله بين گذاشتن كلاه يا عرق چين بر سر يا انداختن چفيه يا حوله بر سر يا فرو بردن سر در آب نمي باشد.
2. گذاشتن دست ها بر سر و گذاشتن سر بر بالش براي خوابيدن اشكال ندارد.
1. مردان بايد براي احرام، تمام لباس هاي دوخته را از تن بيرون آورند و در طول احرام نيز نبايد لباس دوخته بپوشند.
2. بستن هميان بر كمر، هرچند دوخته باشد اشكال ندارد.
3. سنجاق زدن به لباس احرام و وصل كردن بخشي از آن با بخشي ديگر به فتواي برخي از فقها اشكال ندارد.
ص:86
1. مرد مُحرم نبايد چيزي مانند كفش، جوراب و هرچيز ديگري كه تمام روي پا را مي گيرد بپوشد. ولي پوشيدن دمپايي بنددار كه تمام روي پا را نگيرد اشكال ندارد.
2. اگر لباس احرام يا چيز ديگري روي پا بيفتد و آن را بپوشاند اشكال ندارد، چون بين پوشيدن و پوشاندن فرق است.
1. زن محرم نبايد تمام يا قسمتي از صورت خود را با نقاب و روبند و حتي چادر بپوشاند.
2. گذاشتن صورت روي بالش براي خوابيدن و گذاشتن دست ها بر صورت اشكال ندارد.
3. آويزان كردن چادر از جلوي صورت اگر با صورت فاصله داشته باشد اشكال ندارد.
1. پوشيدن زيورآلات بر زن مُحرم حرام است، چه به قصد آراستن خود باشد يا بدون آن.
2. زيورهايي كه پيش از احرام به پوشيدن آن ها عادت داشته لازم نيست آن ها را براي احرام بيرون آورد، ولي نبايد آن را به مرد نشان دهد، حتي به شوهرش.
ص:87
در حال احرام برخي كارها بر مردان و زنان محرم حرام است كه به اختصار به آن ها اشاره مي شود:
استفاده از بوي خوش به گونه هاي زير در حال احرام جايز نيست:
* عطر زدن به بدن يا لباس؛
* پوشيدن لباسي كه بوي عطر مي دهد؛
* خوردن غذايي كه بوي خوش دارد؛
* بوييدن گل ها و سبزي هاي خوشبوي غير صحرايي.
خريد و فروش عطريات در حال احرام اشكال ندارد، ولي آن ها را نبويد، حتي براي امتحان.
نگاه در آينه در حال احرام هرچند به قصد ديدن خود يا خودآرايي نباشد حرام است، ولي به فتواي برخي از فقها، نگاه كردن در آينه اگر براي زينت نباشد، اشكال ندارد.
نگاه كردن در دوربين عكاسي و فيلمبرداري و نيز عكس يا فيلم گرفتن در حال احرام اشكال ندارد.
_ در حال احرام، زدودن مو از بدن خود يا ديگري، به هر وسيله اي باشد، هر چند كم، حرام است.
_ اگر هنگام وضو يا غسل بدون قصد مويي كنده شود، اشكال ندارد.
ص:88
_ كرم زدن و روغن ماليدن به بدن در حال احرام هرچند خوشبو نباشد، حرام است.
_ كرم زدن پيش از احرام اگر بوي خوش نداشته باشد يا بوي خوش آن تا وقت احرام باقي نمي ماند اشكال ندارد.
سرمه كشيدن به چشم در حال احرام حرام است. برخي از فقها تنها سرمه سياه را حرام مي دانند، ولي عده اي ديگر غير سياه را نيز حرام
مي دانند.
6. انگشتر به دست كردن براي زينت
در حال احرام اگر انگشتري براي زينت به دست كند حرام است، ولي انگشتري كه از پيش از احرام به دست داشته لازم نيست بيرون آورد.
جدال به معناي قسم خوردن به «الله» يا معادل آن به زبان ديگر است، چه براي اثبات مطلبي يا رد كردن آن.
فسوق، دروغ و فحش و فخرفروشي به ديگران است، و از محرمات احرام شمرده مي شود.
دستور دادن به ديگران اگر از روي فخرفروشي باشد حرام است وگرنه اشكال ندارد.
ص:89
_ زخم كردن بدن يا خون گرفتن در حال احرام، حرام است. ولي خاراندن بدن اگر زخم نشود و خون گرفتن اگر براي تشخيص بيماري باشد اشكال ندارد.
_ محرم مي تواند از بدن ديگران خون بگيرد، مثلاً پزشك مُحرم از بدن بيمار خون بگيرد اشكال ندارد.
اين نيز يكي ديگر از محرمات احرام است و امروزه چندان مورد ابتلاء نيست.
چيدن و كوتاه كردن ناخن در حال احرام با هر وسيله اي باشد حرام است و فرقي بين ناخن دست يا پا نيست.
كشيدن يا كندن دندان در حال احرام حرام است، ولي به فتواي برخي از فقها، اگر خون نيايد حرام نيست.
شهر مكه و اطراف آن تا حدود معيني «حرم» است كه داراي احكام خاصي مي باشد، از جمله كندن و بريدن درخت و گياه آن حرام است.
اگر در حال راه رفتن به طور متعارف گياه كنده شود اشكال ندارد.
كندن درخت و گياه حرم اختصاص به افراد محرم ندارد، بلكه به محرم و غيرمحرم حرام است.
ص:90
افراد محرم بايد از هرگونه شكار حيوان هاي صحرايي پرهيز كنند و نيز نشان دادن حيوان به شكارچي و نگه داشتن حيوان شكار شده نيز حرام است.
كشتن ملخ و امثال آن نيز حرام است، ولي حيوان هايي كه قصد اذيت دارند، مثل زنبور و عقرب اشكال ندارد.
عقد كردن زن براي خود يا ديگري در حال احرام حرام است.
در حال احرام هرگونه لذت شهواني از جنس مخالف حرام است، بنابراين زن و شوهر هرچند محرميت آن ها در حال احرام نيز باقي است، ولي هيچ گونه لذت جنسي از يكديگر حتي نگاه با شهوت جايز نيست، امّا نگاه و تماس بدني بدون لذت اشكال ندارد، ولي بوسيدن يكديگر و آميزش حرام است.
در غير حال احرام جزء گناهان كبيره است و در حال احرام گناهش افزون تر است.
يادآوري: برخي از محرمات احرام كه براي زائران مبتلابه نيست گفتن آن ها در جلسات آموزشي نه تنها ضرورت ندارد، بلكه اتلاف وقت است.
ص:91
1. كارهايي را كه در حال احرام حرام است به چند دسته مي توان تقسيم كرد؟
2. محرماتي كه تنها بر مردان محرم حرام است كدامند؟
3. آيا پوشيدن جوراب در احرام اشكال دارد؟ به چه دليل؟
4. محرمات مشترك در احرام كدامند؟
5. استفاده از بوي خوش در چه حالت هايي در احرام جايز نيست؟
ص:92
ص:93
كفارات محرمات احرام
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با كفاره محرمات در احرام آشنا شويم.
_ با شرايط كفاره آشنا شويم.
_ چگونگي مصرف كفاره را بدانيم.
در حال احرام برخي از كارها حرام است كه موارد هر يك و احكام آن ها گذشت.
برخي از اين محرمات كفاره نيز دارد و كفاره محرمات احرام غالباً همان حيوان هايي است كه به عنوان قرباني ذبح مي شود، يعني گوسفند يا گاو يا شتر و گاهي يك مدّ طعام كه تقريباً 750 گرم است.
هيچ كدام از محرمات احرام در صورت ارتكاب سهوي كفاره ندارد، به جز صيد.
ص:94
يادآوري مي شود غالب محرماتي كه از زائران سر مي زند عمدي نيست، بلكه به جهت بي توجهي و فراموشي است.
بيشتر محرمات كفاره دارد از جمله كارهايي كه از زائران سر نمي زند و چنانچه سر بزند سهوي است كه كفاره ندارد، ولي برخي از آن ها كه ممكن است پيش آيد، و كفاره آن ها يك گوسفند است در اينجا مي آوريم:
1. استعمال بوي خوش؛
2. پوشيدن لباس دوخته؛
3. پوشاندن سر؛
4. زير سايه رفتن؛
5. قَسَم راست (سه مرتبه)؛
6. قَسَم دروغ (يك مرتبه).
3. سقوط حرمت و وجوب كفاره
حرمت عمل، حكم تكليفي است و وجوب كفاره، حكم وضعي است. چنانچه ارتكاب محرمات از روي ناچاري و با عذر باشد، حكم تكليفي برداشته مي شود، ولي حكم وضعي همچنان باقي است، يعني هرچند آن عمل به جهت معذور بودن مكلّف گناه محسوب نمي شود، ولي وجوب كفاره ساقط نمي شود؛ مانند:
* زير سايه رفتن يا ماشين سقف دار سوار شدن در حالي كه ماشين
ص:95
ديگري وجود ندارد و براي زائر نيز اين امكان وجود ندارد تا با وسيله اي ديگر برود. در اين جا حركت زير سايبان حرام نيست، ولي كفاره يك گوسفند واجب است.
پوشيدن لباس دوخته براي كسي كه به جهت مشكلي ناچار است لباس دوخته بپوشد، مثل بيماري كه بايد جوراب يا دستكش طبي دوخته بپوشد.
* استفاده از كِرِم معطر براي كسي كه به جهت بيماري پوستي بايد در حال احرام نيز استفاده كند.
حيواني كه به عنوان كفاره ذبح مي شود لازم نيست شرايط حيوان قرباني را داشته باشد. مثلاً اگر حيوان لاغر هم ذبح كند كافي است، امّا احتياط مستحب است كه آن شرايط را نيز داشته باشد.
محل ذبح كفاره محرمات احرام عمره، مكه است.
و محل ذبح كفاره محرمات احرام حج منا است و چنان چه در آن جا ذبح نكند و در محل خود ذبح كند، كفايت مي كند.
مصرف كفاره محرمات احرام فقراء هستند، يعني بايد به افراد فقير داده شود. و فقير كسي است كه خرج سال خود را نمي تواند تأمين كند.
ص:96
1. آيا محرمات احرام درصورت ارتكاب سهوي كفاره دارد؟
2. كفاره پوشيدن لباس دوخته چيست؟
3. محل ذبح كفاره محرمات احرام عمره كجاست؟
4. محل ذبح كفاره محرمات احرام حج كجاست؟
ص:97
عمره مفرده و احكام متفرقه عمره و حج
هدف هاي آموزشي
انتظار مي رود با مطالعه اين درس:
_ با اعمال عمره مفرده آشنا شويم.
_ تفاوت هاي عمره تمتع با عمره مفرده را بدانيم.
_ شرايط استطاعت عمره مفرده را بدانيم.
_ با احكام متفرقه عمره و حج آشنا شويم.
گاهي اوقات برخي از زائران پس از اتمام اعمال حج اقدام به انجام عمره مفرده مي كنند، لذا در پايان اين بحث مختصري از احكام عمره مفرده آورده مي شود.
عمره به معناي زيارت است و چون اين نوع از عمره جداي از اعمال حج، و خود به تنهايي اعمالي مستقل به شمار مي رود آن را عمره مفرده ناميده اند.
ص:98
عمره مفرده زمان خاصي ندارد و در طول سال هر وقت كه انسان به مكه مكرمه مشرف شود مي تواند عمره مفرده بجاي آورد، ولي در برخي اوقات بجا آوردن عمره مفرده جايز نيست؛ مثل:
* پس از اعمال عمره تمتع و پيش از احرام حج، در فاصله تقصير عمره تمتع و احرام حج.
* پس از اعمال منا و پيش از اعمال مكه.
* در فاصله كوتاه با عمره قبلي كه تفصيل آن خواهد آمد.
مجموع اعمال عمره مفرده هفت تاست و به اين ترتيب بجا آورده مي شود:
* احرام؛
* طواف عمره؛
* نماز طواف عمره؛
* سعي بين صفا و مروه؛
* تقصير؛
* طواف نساء؛
* نماز طواف نساء.
عمره تمتع
_ به نيت عمره تمتع بجا آورده مي شود؛
ص:99
_ بايد در يكي از ميقات هاي پنج گانه محرم شود؛
_ طواف نساء و نماز آن لازم نيست.
عمره مفرده
_ به نيت عمره مفرده بجا آورده مي شود؛
_ بايد در ميقات يا أدني الحل محرم شود؛
_ طواف نساء و نماز آن لازم است.
كسي كه استطاعت حج را ندارد، ولي استطاعت عمره مفرده را دارد، بنابر فتواي مشهور فقها بجا آوردن عمره مفرده بر او واجب نيست، يعني لازم نيست به عمره برود و كسي كه حج واجب بجا نياورده و به نيابت از ديگري به حج رفته، احتياط مستحب است پس از اعمال حج، عمره مفرده بجا آورد.
نسبت به فاصله دو عمره مفرده چند نظر فقهي وجود دارد:
الف) حداقل يك ماه بايد فاصله باشد و در كمتر از اين فاصله رجاءً مي تواند بجا آورد.
ب) حداقل بايد ده روز فاصله باشد.
ج) اگر دو عمره براي يك نفر نباشد، مثلاً يكي را براي خودش و ديگري را به نيابت شخص ديگري بجا آورد فاصله شرط نيست.
د) بين دو يا چند عمره فاصله شرط نيست.
ص:100
يكي از ويژگي هاي مهم احكام دين، تناسب آن ها با توانايي افراد است، يعني وظيفه هر يك از افراد نسبت به مسائل شرعي متناسب با قدرت و توانايي او مشخص شده است. بنابراين در اعمال عمره و حج، كساني كه عذري دارند و از بجا آوردن برخي از اعمال معذورند نيز به طور واضح مشخص شده است كه در اين بخش به بيان وظيفه چهار گروه از معذوران يعني بيماران و محصوران و مصدودان و بانوان معذور به عذر شرعي مي پردازيم.
هرچند بيماراني كه از بجاي آوردن اعمال عمره و حج عاجزند، مستطيع نيستند و حج بر آن ها واجب نيست، امّا چنانچه به حج رفتند يا در اثناء اعمال بيمار شدند، وظيفه آن ها بدين شرح است:
الف) احرام و وقوف در عرفات و مشعرالحرام را بايد خودشان بجا آورند، هرچند با وقوف اضطراري.
ب) بقيه اعمال را به كمك ديگران انجام دهند.
ج) چنانچه نتوانند با كمك ديگران اعمال را بجا آورند، نايب بگيرند.
محصور، بيماري است كه نتواند به مكه برود يا نتواند اعمال عمره يا حج را بجا آورد. كسي كه محصور شده وظيفه اش بدين شرح است:
ص:101
* اگر براي عمره محرم شده و نتواند به مكه برود، بايد قرباني يا پول آن را به وسيله شخص اميني به مكه بفرستد تا در آن جا ذبح كند.
* اگر براي حج محرم شده و نتواند به عرفات برود، بايد قرباني يا پول آن را به منا بفرستد تا در آن جا ذبح كند.
* در هر دو صورت با آن شخص قرار بگذارد كه در روز خاص و ساعت معيني آن حيوان را ذبح كند؛ در حج، روز عيد قربان را قرار بگذارد و در عمره تمتع، پيش از رفتن حجاج به عرفات.
* در روز قرار، پس از وقت معين شده كه حيوان را ذبح كرده اند، تقصير كند و از احرام خارج شود.
* و تنها براي طواف نساء نايب بگيرد تا برايش بجا آورند.
مصدود كسي است كه دشمن يا شخص ديگري او را از بجا آوردن عمره يا حج باز داشته است. شخص مصدود بايد براي بيرون رفتن از احرام:
* در محلي كه مصدود شده يك شتر يا گاو يا گوسفندي را به قصد بيرون رفتن از احرام ذبح كند.
* پس از آن تقصير كند و با اين دو عمل از احرام خارج مي شود و طواف نساء نيز لازم نيست.
اگر براي بانوان عذر شرعي پيش آيد يعني حائض شوند، دو مشكل براي اعمال عمره و حجشان پيش مي آيد:
ص:102
الف) وارد شدن به مسجدالحرام و توقف در مسجد شجره براي احرام.
ب) بجا آوردن طواف و نماز طواف.
بنابراين نسبت به ساير اعمال هيچ مشكلي از اين جهت ندارند، چون در آن ها طهارت شرط نيست و امّا وظيفه آن ها نسبت به توقف در مسجد شجره براي احرام:
* چنانچه بتوانند در حال عبور محرم شوند، همين گونه عمل
كنند.
* اگر نتوانند در حال عبور محرم شوند، در بيرون مسجد، محاذي مسجد يعني دو سمت راست يا چپ آن محرم مي شوند.
* و نيز مي توانند با نذر پيش از ميقات، مثلاً در مدينه محرم شوند.
و وظيفه آنان نسبت به طواف و نماز طواف نيز بدين شرح است:
* اگر بتوانند بايد صبر كنند تا پاك شوند و اين اعمال را بجا
آورند.
* و اگر نتوانند صبر كنند بايد براي اين اعمال نايب بگيرند و در برخي از موارد نيز وظيفه آن ها از حج تمتع به حج افراد مبدّل مي شود كه تفصيل آن ها در كتاب هاي فقهي آمده است.
چنانچه عملي از اعمال عمره يا حج فراموش شود، اعمال بعدي بجاي آورده شود، در برخي از موارد اعاده يا قضاي همان عمل كافي است، ولي در برخي از موارد، اعمال مترتبه نيز بايد اعاده شود. لذا به زائران
ص:103
توصيه شود چنانچه عملي را فراموش كردند يا متوجه شدند باطل بجا آوردند، حكم آن را جويا شوند و به وظيفه خود عمل كنند.
ايام اقامت در مكه از فرصت هاي طلايي و ارزشمند عمر انسان محسوب مي شود كه نبايد اين فرصت را بيهوده گذراند يا به كارهاي بي ارزش يا كم ارزش مصروف داشت.
به جز اعمالي كه جزء واجبات عمره و حج شمرده مي شود، برخي
از كارها در مكه مكرمه مستحب است كه به برخي از آن ها اشاره مي شود:
الف) تلاوت قرآن كه تأكيد بسيار شده و ختم قرآن در مكه فضيلت بسيار دارد.
ب) طواف مستحب، با همان شرايطي كه در طواف واجب گفته
شد با اين تفاوت كه نماز اين طواف لازم نيست پشت مقام بجا آورده شود.
طواف مستحب را مي توان براي خود يا به نيابت از شخص ديگر، اعم از زنده يا مرده، يك يا چند نفر بجا آورد.
ج) طواف وداع؛ در آخرين لحظات اقامت در مكه و پيش از بيرون رفتن از آن مستحب است طواف و دعا بجا آورند.
د) زيارت قبور اولياي الهي از جمله قبر حضرت ابوطالب و خديجه در قبرستان حجون و مولدالنبي9 نزديك مسجدالحرام و نماز در مساجد معروف مكه مثل مسجد جن و مسجدالراية و...
ص:104
1. عمره مفرده به چه معني است.
2. تفاوت هاي عمره تمتع با عمره مفرده چيست؟
3. وظيفه معذوران در حج و عمره چيست؟
4. عمره مفرده در چه زماني انجام مي گيرد؟
5. مستحبات مكه مكرمه كدامند؟